Εισήγηση Δήμητρας Κογκίδου στην εκδήλωση "Δώσε τέλος στη σιωπή" - Η συμβολή της αντισεξιστικής εκπαίδευσης στη δημιουργία μιας κοινωνίας χωρίς έμφυλη βία

«Μηδενική ανοχή στη βία»

Πριν από λίγο καιρό εδώ στη Ξάνθη  θερίσαμε ένα από τα πιο αποτρόπαια αποτελέσματα της έμφυλης βίας και λέω θερίσαμε γιατί  πιο μπροστά ο κυρίαρχος Λόγος και πολλές πρακτικές  «διαπαιδαγώγησαν» σε αυτήν.

Τα  στατιστικά στοιχεία αποτελούν μόνον την κορυφή του παγόβουνου γιατί η βία κατά των γυναικών είναι το πλέον συχνό έγκλημα και αυτό που τιμωρείται λιγότερο. Το φαινόμενο της άσκησης βίας κατά γυναικών, τόσο στην Ελλάδα όσο και σε άλλες κοινωνίες, υπάρχει χωρίς διακρίσεις πολιτισμικής κληρονομιάς, ταξικής θέσης, μορφωτικού επιπέδου, ύψους εισοδήματος, εθνικότητας και ηλικίας, ανεξάρτητα από το επίπεδο ανάπτυξης, το βαθμό πολιτικής σταθερότητας, τον πολιτισμό ή τη θρησκεία. Μία ματιά στα στατιστικά στοιχεία –αν και «φωτογραφίζουν» ένα μόνο τμήμα της πραγματικότητας- και στις διάφορες μαρτυρίες αρκούν για επιβεβαιωθεί ότι, από τη γέννηση ως τον θάνατο, σε περιόδους ειρήνης όσο και πολέμου, ασκείται βία στις γυναίκες,  τόσο στον ιδιωτικό όσο και τον δημόσιο χώρο. Ένας μεγάλος αριθμός γυναικών είναι θύματα ενδοοικογενειακής βίας, ακόμα και ανθρωποκτονίας από συντρόφους ή άλλους, σεξουαλικής παρενόχλησης στο χώρο εργασίας,  βιασμού, ενώ στις ένοπλες συρράξεις η βία κατά των γυναικών χρησιμοποιείται συχνά ως όπλο πολέμου. Και να μη ξεχνάμε τη παράνομη διακίνηση και εμπορία γυναικών και άλλες πρακτικές, όπως, εγκλήματα τιμής, πρώιμοι γάμοι, ακρωτηριασμός των γεννητικών οργάνων κ.ά..

Το ζήτημα της έμφυλης βίας είναι κυρίως πολιτικό θέμα που έχει να κάνει με την παιδεία, με αντιλήψεις και συμπεριφορές που την επιτρέπουν ή ακόμα και την ενθαρρύνουν και κυρίως με τις πολιτικές και τους θεσμοθετημένους κανόνες που επικρατούν. Η βία κατά των γυναικών, σε όλες τις μορφές της, αποτελεί μέρος των διακρίσεων με βάση το φύλο και συνιστά παραβίαση των θεμελιωδών δικαιωμάτων των γυναικών. Αποτελεί πλήγμα κατά του δικαιώματος στην ελευθερία, στην αξιοπρέπεια, στην ασφάλεια, στη σωματική και ψυχική ακεραιότητα και υγεία κάθε γυναίκας που την υφίσταται και εμπόδιο στην ανάπτυξη μιας δημοκρατικής κοινωνίας.

«Μη φοβάσαι. Μίλα»

H Βία κατά των γυναικών είναι ίσως πιο κοντά από ό,τι φανταζόμαστε… Είναι ένα καθημερινό φαινόμενο που όμως παραμένει ένα από τα πιο καλά φυλασσόμενα μυστικά. Γεγονότα όπως η δολοφονία εδώ στη Ξάνθη μας «θυμίζουν» ότι δεν πρέπει  συμμετέχουμε σε αυτό το παιχνίδι της σιωπής και της ανοχής, Μας «θυμίζουν» ότι πρέπει να κάνουμε ορατή την αθέατη καθημερινή βία, να στηρίξουμε τις γυναίκες που τολμούν να κοινοποιήσουν και να  καταγγείλουν τη βία και στη συνέχεια βρίσκονται αντιμέτωπες με ένα ανεπαρκές δίκτυο κοινωνικών υπηρεσιών αλλά και σε ορισμένες περιπτώσεις με  μεροληπτικές κοινωνικές αντιλήψεις.   Μας «θυμίζουν» ότι πρέπει να παλέψουμε πιο συστηματικά για την υπέρβαση του σεξισμού στην κοινωνία.  

Η εξάλειψη του φαινομένου της βίας κατά των γυναικών είναι ζήτημα υπεράσπισης των ανθρωπίνων δικαιωμάτων, ζήτημα δικαίου, ζήτημα πολιτισμού. Είναι ευθύνη αλλά και υποχρέωση όλων μας. Αναπαράγεται από την κοινωνική ανοχή και τις στερεότυπες αντιλήψεις για τα φύλα. Όσο πιο ανεκτικό είναι το περιβάλλον στην έμφυλη βία, τόσο μεγαλύτερη και η εξάπλωσή της. Για το λόγο αυτό η προσπάθεια σε όλα τα επίπεδα θα πρέπει να είναι «ΜΗΔΕΝΙΚΗ ΑΝΟΧΗ ΣΤΗ ΒΙΑ».  Τραβάμε κόκκινη γραμμή και  λέμε ΜΗ ΦΟΒΑΣΑΙ ΜΙΛΑ –Αυτό δεν απευθύνεται μόνον στα θύματα αλλά και σε όλους/ες εμάς που αποτελούμε το περιβάλλον των θυμάτων και γινόμαστε συνένοχοι όταν δεν μιλάμε.

Η εξάλειψη του φαινομένου της βίας κατά των γυναικών είναι ευθύνη όλων μας

Παρά τις μεμονωμένες και αποσπασματικές πρωτοβουλίες κατά της βίας και την εμπεριστατωμένη γνώση και κατανόηση των αιτίων και των συνεπειών της βίας κατά των γυναικών που στο μεταξύ αποκτήσαμε, η βία θα συνεχίζεται όσο τροφοδοτείται από την άνιση σχέση  εξουσίας ανάμεσα στα φύλα και όσο αποτελεί μέρος της δομής των κοινωνιών μας και του συστήματος λειτουργίας τους.   Η έμφυλη  ασυμμετρία  στην  κοινωνία, δεν είναι  και ούτε θα πρέπει να θεωρείται δεδομένη. Αυτήν την πραγματικότητα, λοιπόν,  πρέπει να αλλάξουμε!  Και η αλλαγή είναι θέμα συνεργασίας όλων όσων θέλουν να ζουν σε μια δίκαιη και δημοκρατική κοινωνία. Είναι θέμα των συλλογικοτήτων της κοινωνίας των πολιτών, των διεθνών οργανισμών,  των κυβερνήσεων. Είναι θέμα όλων μας.

Δεν είναι μόνον ζήτημα των γυναικών, αλλά και όσων ανδρών συνειδητοποιούν ότι καταπιέζονται από τον ετεροσεξισμό, τον ρατσισμό, την βία, την ομοφοβία, τον κοινωνικό αποκλεισμό κ.ά. και δεν θέλουν να είναι συνένοχοι στη διατήρησή τους. Έχω υποστηρίξει και στο παρελθόν ότι  αυτοί οι άνδρες μπορούν να χρησιμοποιήσουν τις ταυτότητές τους για να προκαλέσουν ρήγμα στην έμφυλη τάξη πραγμάτων και στον ηγεμονικό ανδρισμό. Το γεγονός ότι ο ανδρισμός – και η θηλυκότητα - δεν είναι ενιαίος αλλά έχει πολλές μορφές, δεν θα πρέπει να παραβλέπεται στη συζήτηση αυτή. Είναι ελπιδοφόρο ότι υπάρχουν σύμμαχοι άνδρες στο εγχείρημα της έμφυλης συμμετρίας – αν και θα επιθυμούσα και αισιοδοξώ ότι είναι εφικτό να υπάρχουν ακόμα περισσότεροι στο δημόσιο/ιδιωτικό χώρο που να αξιώσουν διαφορετικές ανδρικές ταυτότητες.

Το σχολείο ως ένα προνομιακό πεδίο παρέμβασης προς την κατεύθυνση της έμφυλης συμμετρίας και της άρσης του σεξισμού

Το κύριο ερώτημα είναι ποια κοινωνικά /πολιτικά /πολιτισμικά περιβάλλοντα, ποιοι θεσμικοί φορείς και συμμαχίες θα επιτρέψουν στην ελληνική κοινωνία να υπερβεί το σεξιστικό παράδειγμα που θα μας οδηγήσει στη μείωση ή στην εξάλειψη της βίας κατά των γυναικών.

Πολλοί φορείς – όπως είναι το σχολείο -μπορεί να ακολουθήσουν ένα εναλλακτικό υπόδειγμα και να αποτελέσουν ένα προνομιακό πεδίο παρέμβασης προς την κατεύθυνση της έμφυλης συμμετρίας  και της άρσης του ετεροσεξισμού –σε συνεργασία και με άλλους θεσμούς - προς όφελος των ίδιων των υποκειμένων και γενικότερα  της κοινωνίας. Το σχολείο μπορεί να επιτελέσει αυτό τον ρόλο αρκεί να υπάρχει πολιτική βούληση για μια αντισεξιστική εκπαίδευση, γιατί τεχνογνωσία υπάρχει.  

Αν, λοιπόν, η ελληνική κοινωνία και πολιτεία επιδιώκει τη δημιουργία πολιτών αντάξιων μιας δημοκρατικής και πλουραλιστικής κοινωνίας, τότε υπάρχει αναγκαιότητα για μια αντισεξιστική παιδαγωγική παρέμβαση ενταγμένη σε μια συνολικότερη προσπάθεια για ποιοτικότερο αλλά και δημοκρατικότερο εκπαιδευτικό σύστημα, καθώς ο σεξισμός και ρατσισμός αποτελούν κύρια τροχοπέδη στον ευρύτερο μετασχηματισμό της κοινωνίας

Δυστυχώς η ελληνική εκπαιδευτική εμπειρία μέχρι σήμερα έχει δείξει ότι ακόμα και αν γίνει κάποια προσπάθεια προς την κατεύθυνση αυτή, είναι εντελώς αποσπασματική.

Ποια είναι τα κύρια σημεία μιας αντισεξιστικής εκπαιδευτικής πολιτικής;

Κυρίαρχο στοιχείο αυτής της πολιτικής είναι η ανάπτυξη των δομών ενός νέου σχολείου που αμφισβητεί τις άνισες σχέσεις εξουσίας των φύλων και ενός αντίστοιχου αναλυτικού προγράμματος. Στο πλαίσιο της αντισεξιστικής προσέγγισης δίνεται έμφαση στις σχέσεις εξουσίας ανάμεσα στους άνδρες και στις γυναίκες και στον τρόπο που αυτή η άνιση σχέση εξουσίας μπορεί να οδηγήσει τα κορίτσια σε μειονεκτική θέση στο σχολείο.

 Έτσι, για παράδειγμα, ασκείται  κριτική στην κυριαρχία των ανδρικών αξιών στα αναλυτικά προγράμματα και στους τρόπους αναζήτησης των  πηγών  της γνώσης, γίνεται προσπάθεια για τη δημιουργία νέων αντι-σεξιστικών αναλυτικών προγραμμάτων και διδακτικού υλικού για όλες τις εκπαιδευτικές βαθμίδες και όλα τα γνωστικά αντικείμενα, καθώς και νέων  διδακτικών προσεγγίσεων και μεθόδων αξιολόγησης. Επίσης, γίνεται προσπάθεια για αντικατάσταση ανδροκεντρικών  χαρακτηριστικών στην οργάνωση και διοίκηση της εκπαίδευσης κ.ά.  Φυσικά, σε ένα τέτοιο εγχείρημα θα πρέπει να συμβάλουν συμμαχώντας και άλλοι θεσμοί, όπως για παράδειγμα η οικογένεια, τα Μ.Μ.Ε., κ.λπ.

Γιατί είναι σημαντικό να αλλάξει το σχολείο;

Γιατί αν παρέχουμε στο σχολείο εναλλακτικούς Λόγους περί συμμετρίας φύλου, δηλ. που δε θα βασίζονται στην ιεράρχηση, και συνεπώς, στην υποτίμηση της γυναικείας υπόστασης, που δεν θα διχοτομούν και δεν θα ιεραρχούν τις έννοιες του "ανδρικού" και του "γυναικείου", τότε θα έχουν την ευκαιρία τα παιδιά από πολύ νωρίς να τοποθετηθούν υποκειμενικά μέσα σ' αυτούς, Καταυτόν τον τρόπο μαθητές και μαθήτριες μπορούν να   διαπραγματευτούν την ολόπλευρη ανάπτυξή τους και να συγκροτήσουν την έμφυλη ταυτότητά τους αμφισβητώντας τα στερεότυπα και τις πρακτικές του ηγεμονικού ανδρισμού και θηλυκότητας, αντιβαίνοντας τις αρχές της έμφυλης ιεράρχησης. Με τον τρόπο αυτό διαγράφεται ένα πεδίο παρέμβασης με βάση το πολιτικό όραμα για έμφυλο κοινωνικό μετασχηματισμό -όραμα με το οποίο συναρτώνται οι προοπτικές για ένα δημοκρατικό και ανθρώπινο σχολείο για όλα τα παιδιά.

Το σχολείο σήμερα παράγει, συντηρεί και αναπαράγει την έμφυλη ανισότητα και ασυμμετρία

Στην παρούσα φάση το σχολείο κινείται πολύ αργά προς αυτή την κατεύθυνση της έμφυλης συμμετρίας και της άρσης του σεξισμού.

Για παράδειγμα,  τα σχολικά εγχειρίδια στη πλειοψηφία τους, παρά τα θετικά, αλλά περιορισμένα και αποσπασματικά, βήματα που πραγματοποιήθηκαν στο περιεχόμενο ορισμένων σύγχρονων, εξακολουθούν να που εμπεριέχουν διακρίσεις και έτσι δεν παρέχουν τη δυνατότητα  για διεύρυνση, τόσο της ανδρικής, όσο και της γυναικείας ταυτότητας, γεγονός που δεν συμβάλλει στην προώθηση των αξιών της ισότητας των φύλων στην κοινωνία. Χρειάζεται, λοιπόν, να παραχθεί εκπαιδευτικό υλικό από το οποίο όχι μόνο θα απουσιάζουν στοιχεία σεξισμού και έμφυλων διακρίσεων, αλλά, επιπλέον, θα παρέχονται και  εναλλακτικές θεωρήσεις και προτεινόμενοι ρόλοι έτσι ώστε να απεικονίζεται πιο ρεαλιστικά η πραγματικότητα, να αναλύονται τα πλεονεκτήματά τους και οι δυσκολίες επίτευξης, συμπεριλαμβανομένων των θεσμικών εμποδίων και διακρίσεων. Ένα  αντι-σεξιστικό εκπαιδευτικό υλικό που θα προτρέπει μαθητές/τριες να αμφισβητήσουν κριτικά και να δράσουν  για την εξάλειψη του σεξισμού.

Επίσης, έχουν γίνει πολλές έρευνες για την έμφυλη διάσταση των αναλυτικών προγραμμάτων στις οποίες καταδεικνύεται ότι τα ενδιαφέροντα, οι εμπειρίες και η οπτική των γυναικών παραλείπονται σε μεγάλο βαθμό από τα αναλυτικά προγράμματα και αυτό σημαίνει ότι τα κορίτσια /γυναίκες δεν μπορούν να αντλήσουν από καμιά παράδοση ή δεξαμενή γνώσης που να σχετίζεται με αυτά. Η γνώση δηλαδή που προσφέρεται μεροληπτεί υπέρ των ανδρών καθώς βασίζεται κυρίως στις δραστηριότητες και τα ενδιαφέροντά τους.  Με την έννοια αυτή, τα αναλυτικά προγράμματα έχουν φύλο και ενισχύουν και καταυτόν τον τρόπο ότι ο κόσμος είναι διαφορετικός για τα αγόρια και τα κορίτσια.

 Παρόμοια μηνύματα παίρνουν τα παιδιά, όπως αναφέραμε και παραπάνω,  από το  παιδαγωγικό υλικό, αλλά και από τις διδακτικές μεθόδους, τη μέθοδο πειθαρχίας και την τυπική ιεραρχία που επικρατεί στο σχολείο, καθώς και από άλλες άτυπες καθημερινές πρακτικές στα σχολεία καθώς και από το φυσικό περιβάλλον του σχολείου. 

Έμφυλες ταυτότητες στο σχολείο

Αναφέρομαι ιδιαίτερα στις ταυτότητες των παιδιών γιατί το σχολείο αποτελεί κυρίαρχο πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώνονται οι μορφές θηλυκότητας και ανδρισμού. Αυτό γίνεται με πολλούς τρόπους  –μέσω των αναλυτικών προγραμμάτων, της οργάνωσης και διοίκησης, του παιδαγωγικού υλικού, του κρυφού αναλυτικού προγράμματος κ.ά. 

Γνωρίζουμε ότι ο ανδρισμός και η θηλυκότητα αποτελούν κοινωνικές κατασκευές και στο βαθμό που δομούνται κοινωνικοπολιτισμικά  και εξαρτώνται από το πλαίσιο αναφοράς τους μπορούν και να αμφισβητούνται και να αναδομούνται.  Κατά συνέπεια, η αποδόμηση των έμφυλων στερεοτύπων μπορεί να μας οδηγήσει σε μια  μη-ιεραρχημένη με βάση το φύλο κοινωνία όπου θα κυριαρχούν άλλες αξίες. Καθώς λοιπόν το φύλο και η σεξουαλικότητα δεν είναι δεδομένα και αυτονόητα, το σχολείο ως θεσμός αποτελεί ένα από τα κυρίαρχα πολιτισμικά πλαίσια μέσα στο οποίο δομούνται και αναπαράγονται οι έμφυλες και σεξουαλικές ταυτότητες των μαθητών/μαθητριών. Ο τρόπος όμως που οι μαθητές μαθαίνουν να είναι αγόρια και οι μαθήτριες κορίτσια στο πλαίσιο του σχολείου δεν είναι παθητικός, δηλ. είναι ενεργά υποκείμενα σε αυτή τη διαδικασία, διαπραγματεύονται με το περιβάλλον του σχολείου και συμβάλλουν ενεργά στη διαμόρφωση των έμφυλων ταυτοτήτων τους.

Λίγες έρευνες ασχολήθηκαν με την ανίχνευση των διαδικασιών εκείνων μέσω των οποίων τα σχολεία κατασκευάζουν κυρίαρχες μορφές ανδρισμού –θέμα ιδιαίτερα σημαντικό γιατί σχετίζεται άμεσα με τη βία. Ιδιαίτερα τα σχολεία της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης αποτελούν χώρους μέσα στους οποίους η ανδρική κυριαρχία συστηματοποιείται και νομιμοποιείται. Οι έρευνες για τη μελέτη του ανδρισμού στην εκπαίδευση καταδεικνύουν τον  ενεργό ρόλο που διαδραματίζει στη μορφοποίηση ανδρικών «ταυτοτήτων», εντείνοντας και ενισχύοντας διαρκώς την έμφυλη διχοτόμηση –γεγονός που γίνεται εμφανές από συγκεκριμένες εκπαιδευτικές πρακτικές.

Η πορεία για την ισότητα περνάει μέσα από  τη προώθηση μιας νέας αντίληψης για τον ανδρισμό. -Τι κάνει το σχολείο;

 Στο βαθμό, λοιπόν, που οι έμφυλες ταυτότητες είναι κοινωνικο-πολιτισμικές κατασκευές, υπάρχουν δυνατότητες αλλαγής και ανατροπής τους. Εξάλλου, η  άποψη που  επικρατεί πλέον διεθνώς είναι ότι απαραίτητο στοιχείο στη πορεία για την ισότητα είναι η προώθηση μιας νέας αντίληψης για τον ανδρισμό, τις ανδρικές ταυτότητες και τους  ανδρικούς ρόλους –θέμα που συνδέεται άμεσα με τη βία. H επικέντρωση, λοιπόν, της προσοχής στη συγκρότηση του ανδρισμού στο σχολείο –ιδιαίτερα στην προσχολική και πρωτοβάθμια εκπαίδευση αποτελεί ζήτημα άμεσης προτεραιότητας. Θα εξηγήσω στη συνέχεια το γιατί.

Το σχολείο –ρητά ή άρρητα- υιοθετει ένα ήθος ηγεμονικού ανδρισμού το οποίο καταγράφεται μέσα από ποικίλες καθημερινές σχολικές πρακτικές, Σε αυτό το πλαίσιο και μαθητές/τριες εμπλέκονται σε μια συνεχή διαπραγμάτευση των έμφυλων ταυτοτήτων. Για παράδειγμα, από πολύ μικρή ηλικία τα αγόρια μαθαίνουν ότι η βία δεν αποτελεί απλά μια αποδεκτή μορφή επίλυσης συγκρούσεων, αλλά και ένα γεγονός που θαυμάζεται. Έτσι, αν και η βία στο σχολείο «επίσημα» δεν επιτρέπεται, εντούτοις το σχολείο τις περισσότερες φορές δείχνει κάποια ανοχή σε ελαφρά βίαιες συμπεριφορές μεταξύ των αγοριών.

Ένας κυρίαρχος Λόγος μέσω του οποίου τα αγόρια συγκροτούν τους ανδρισμούς τους είναι αυτός της ετεροσεξουαλικότητας, ο οποίος είναι αξεδιάλυτα συνδεδεμένος με Λόγους περί ομοφυλοφοβίας και μισογυνισμού. Έτσι, συχνά, η βία των αγοριών εναντίον άλλων αγοριών αποτελεί μια μορφή αστυνόμευσης ορίων –πολλές φορές ομοφοβικών γιατί δημιουργείται μεγάλη ανασφάλεια όταν τα αγόρια ανακαλύψουν  τη «θηλυκή» πλευρά του εαυτού τους- εξυπηρετώντας την κανονικοποίηση συγκεκριμένων μορφών ανδρισμού. Ταυτόχρονα η βία των αγοριών εναντίον άλλων αγοριών καθορίζει σε ποια θέση στην ιεραρχία του ανδρισμού μπορεί να τοποθετηθεί ένα αγόρι.

Τα αγόρια συγκροτούν ηγεμονικούς ανδρισμούς υιοθετώντας πρακτικές που απορρίπτουν και υποτιμούν ο,τιδήποτε το γυναικείο, ενώ ταυτόχρονα αξιολογούν τον ανδρισμό υψηλότερα απ’ ότι τη θηλυκότητα. Έχουν καταγραφεί πολλά  συμβάντα στο χώρο του σχολείου. Για παράδειγμα, είναι τόσο ισχυρή η αντίθεση και αποστασιοποίηση των αγοριών από κάθε τι το γυναικείο στη συγκρότηση του ανδρισμού τους που ακόμα και ο χωροταξικός γειτνιασμός τους μέσα στην αίθουσα με  κορίτσι ή το παιχνίδι με κορίτσια μπορεί να αποβεί επικίνδυνος για τη φήμη του ανδρισμού τους

 Επίσης, κυρίαρχα στοιχεία του ηγεμονικού ανδρισμού στο πλαίσιο του σχολείου είναι η επιθετικότητα, η άσκηση βίας και ο έντονος ανταγωνισμός. Τα αγόρια φαίνεται να αντιλαμβάνονται τις έμφυλες σχέσεις ως σχέσεις εξουσίας και υποταγής, όπου η ανδρική βία και επιθετικότητα εναντίον των γυναικών και των υποδεέστερων αγοριών ερμηνεύεται και νομιμοποιοείται, μέσα από πρακτικές έντονων λεκτικών αλλά κυρίως σωματικών αναμετρήσεων. Εξάλλου, ο ανταγωνισμός μεταξύ των αγοριών είναι ορατός αλλά και παρόν σε κάθε έκφανση της σχολικής ζωής ακόμα και για τα πιο ανούσια ζητήματα. Τα αγόρια «μετρούν» τον ανδρισμό τους με ποικίλους τρόπους και η μαγκιά ή/και ο τσαμπουκάς προς ένα συμμαθητή/τρια ή/και ακόμα προς τους/τις εκπαιδευτικούς ήταν ένας από αυτούς. Ανταγωνισμός μεταξύ των αγοριών μέσα στα σχολικά πλαίσια μπορεί να παρατηρηθεί και να δημιουργηθεί ακόμα και για τα πιο ασήμαντα πράγματα.

Πολλά παιχνίδια που παίζουν τα αγόρια εμπλέκουν τη χρήση της γλώσσας και του σώματος με ανταγωνιστικό τρόπο, με συνέπεια το παιχνίδι να καταντά ένας στίβος ανταγωνιστικών ανδρισμών. Για παράδειγμα, το ποδόσφαιρο ως το επικρατέστερο και το πλέον δημοφιλές άθλημα στον αύλειο χώρο αποτελεί πυλώνα ανδρισμού, ιδιαίτερα για την επιτέλεση «σκληρών» ανδρισμών, ενώ παράλληλα λειτουργεί ως μέσον περιθωριοποίησης όσων αγοριών δεν ανταποκρίνονται επαρκώς στις απαιτήσεις του, με τη δημιουργία ερωτηματικών ακόμα και για τον ανδρισμό τους. Επίσης, η κουλτούρα του «ηλεκτρονικού» ανδρισμού είναι αγαπητή στα αγόρια τα οποία καταναλώνουν καθημερινά ποσότητες επιθετικού ανδρισμού μέσω της μαζικής κουλτούρας, τον οποίο σωματοποιούν και μεταφέρουν και στα σχολικά πλαίσια. Οι ηγεμονικές μορφές ανδρισμού που προέρχονταν από τη μαζική κουλτούρα συχνά αποτυπώνονταν και στην ένδυση των μαθητών/τριών.

 Μια αξία του ηγεμονικού ανδρισμού είναι και η «μαγκιά». Ο «μάγκας» και ο «τσαμπουκάς» ήταν τα αγόρια αυτά που κατέφευγαν συνήθως στη σωματική αναμέτρηση για την επίδειξη του ανδρισμού τους και μέσω βίαιων συμπεριφορών επιχειρούσαν να υπερασπιστούν την εικόνα τους ως «σκληρά». Σύμφωνα, λοιπόν, με τις αφηγήσεις των αγοριών, άνδρας σημαίνει να είσαι ‘σκληρός, να αντέχεις στον πόνο και να μην κλαις’,  δηλ. για να είναι κάποιος «πραγματικό» αγόρι θα έπρεπε να επιδεικνύει την εικόνα του σκληρού, συναισθηματικά ουδέτερου υποκειμένου, το οποίο θα πρέπει πάντα να νικά και να έχει γενικά τον τελευταίο λόγο.

Παρ’ όλα αυτά δεν είναι όλα τα αγόρια επιθετικά, βίαια και ανταγωνιστικά στον ίδιο βαθμό και με τον ίδιο τρόπο. [1]

Πρακτικές εκφοβισμού και σεξουαλικής παρενόχλησης των κοριτσιών στο σχολείο. -Στοιχείο επίδειξης «ανδρισμού»;

Πριν από λίγες μέρες - 6 Μαρτίου-  ήταν η παγκόσμια ημέρα κατά της σχολικής βίας και έγιναν πολλές εκδηλώσεις για το θέμα (συμμετείχα και εγώ σε σχετική εκδήλωση στην Αλεξανδρούπολη και πήγα και σε σχολεία για το ίδιο θέμα). Τόσο το φαινόμενο του εκφοβισμού στο χώρο του σχολείου, όσο και της έμφυλης βίας γενικά συνδέονται και με τους όρους συγκρότησης των ανδρικών ταυτοτήτων. Είναι σημαντικό λοιπόν ο παράγοντας φύλο και ειδικότερα το ζήτημα των ανδρικών ταυτοτήτων να παίξει κεντρικό ρόλο στο σχεδιασμό παρεμβατικών προγραμμάτων ενάντια στον εκφοβισμό και γενικά στην μάχη για την καταπολέμηση της βίας. 

Δυστυχώς ένα  από τα πιο ενδιαφέροντα στοιχεία μιας μελέτης του φαινομένου του εκφοβισμού σε αντιπροσωπευτικό δείγμα σχολείων δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (Ψάλτη και Κωνσταντίνου, 2007) είναι ότι η σεξουαλική παρενόχληση αποτελεί μια τις πιο συχνές μορφές εκφοβισμού (οι μισοί μαθητές /τριες ανέφεραν ότι παρατήρησαν τέτοια περιστατικά να εκδηλώνονται μία έως αρκετές φορές την εβδομάδα) ενώ  αντίστοιχα περιστατικά που έχουν καταγραφεί με ποιοτικές μεθόδους στην έρευνα του Φ. Πολίτη και στην πρωτοβάθμια εκπαίδευση.

Να σας αναφέρω ένα παράδειγμα  από το χώρο της πρωτοβάθμιας εκπαίδευσης (Πολίτης, 2006).

«Συχνά οι σχολικές τουαλέτες αποτελούν τον κατ’ εξοχήν χώρο μέσα στον οποίο ευνοείται η παρενόχληση και ιδιαίτερα των κοριτσιών που αποτελούν πεδίο εισβολής για τα αγόρια. Οι καθημερινές καταγγελίες των κοριτσιών για τέτοιες  «επιδρομές» είναι ενδεικτικές του τρόπου παραστασιακής επιτέλεσης ενός βίαιου ανδρισμού. Συχνά δεν δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στις καταγγελίες αυτές, γεγονός που οδηγεί συχνά να μην καταγγέλλονται ανάλογα περιστατικά με αποτέλεσμα οι μαθήτριες να θεωρούν αυτές τις συμπεριφορές ως αναπόφευκτο τμήμα της καθημερινότητάς τους στο σχολείο. Επιπλέον, αυτό οδηγεί τις γυναίκες αργότερα να μη μπορούν να αναγνωρίσουν ότι υφίστανται σεξουαλική παρενόχληση καθώς ο σεξισμός θα έχει διαποτίσει την πρακτική των καθημερινών έμφυλων σχέσεων και θα τις έχει κάνει ως γυναίκες να προσαρμόζουν τη θηλυκότητά τους στις απαιτήσεις των ανδρών.

Ένας δάσκαλος και μία δασκάλα που είναι εφημερεύοντες συζητούν κατά την ώρα του διαλείμματος. Δύο κορίτσια της Στ’ τάξης διαμαρτυρονται ότι μερικά αγόρια μικρότερης ηλικίας έρχονται και μπαίνουν στις τουαλέτες των κοριτσιών. Ο ένας εκπαιδευτικός διακόπτει για λίγο τη συζήτηση και με αυστηρό ύφος τους λέει: «Πες τους να φύγουν γρήγορα, γιατί έρχομαι εκεί!». Μετά συνεχίζει τη συζήτησή του, σα να μην είχε διατυπωθεί καμία απολύτως καταγγελία.»

Όπως ανέφερα και προηγούμενα, το ζήτημα της έμφυλης βίας έχει να κάνει και με την παιδεία, με αντιλήψεις και συμπεριφορές για να δούμε τι κάνει ή τι μπορεί να κάνει το σχολείο.

Η σεξουαλική παρενόχληση αποτελεί για τα αγόρια μια πρακτική άσκηση εξουσίας και δύναμης πάνω στα κορίτσια. Το σχολείο φαίνεται να μην ενδιαφέρεται και τόσο πολύ γι’ αυτό το ζήτημα και δε φαίνεται ικανό –ή/και πρόθυμο- να καταπολεμήσει το φαινόμενο με την υιοθέτηση μιας αντι-σεξιστικής πολιτικής. Με τη λογική αυτή, «παιδαγωγεί» μαθητές και μαθήτριες με την ιδέα ότι αυτού του είδους η συμπεριφορά είναι λίγο-πολύ αποδεκτή. Επίσης, συμπεριφορές παρενόχλησης που δε δημιουργούν έντονα φαινόμενα διάρρηξης των σχολικών κανόνων αφήνονται να περάσουν απαρατήρητες.

Πάντως πολλοί άνδρες και γυναίκες εκπαιδευτικοί ελαχιστοποιούν τη σημασία της παρενόχλησης με την προβολή  επιχειρημάτων που παραπέμπουν ευθέως σε προ-επιστημονικούς βιολογισμούς. ‘Ετσι, όμως επιτυγχάνεται μια άμεση αναγνώριση της σεξουαλικότητας των αγοριών –σε αντίθεση με αυτή των κοριτσιών, η οποία καταπιέζεται και αποσιωπάται, εφαρμόζοντας για άλλη μια φορά δύο μέτρα και δύο σταθμά για την ανδρική και τη γυναικεία σεξουαλικότητα. Με αυτό τον τρόπο, η παρενόχληση –για μια ακόμα φορά- κανονικοποιοείται και εγκρίνεται.[2]

Συμπερασματικά

Στο βαθμό που η βία αποτελεί μια επιδεικτική δραματουργική επιτέλεση  ηγεμονικού ανδρισμού χρειάζεται άμεσα το σχολείο ως κυρίαρχο πολιτισμικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώνονται οι μορφές θηλυκότητας και ανδρισμού να παρέχει τη δυνατότητα για συγκρότηση και άλλων μορφών ανδρισμού πριν είναι πολύ αργά.  Ταυτόχρονα πρέπει να πάψει το  ζήτημα της σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης των μαθητών/τριών να περιστοιχίζεται με ένα πέπλο σιωπής. Αυτό βέβαια μας παραπέμπει στην αναγκαιότητα για μια αντισεξιστική εκπαίδευση ως ένα οργανικό τμήμα του οράματος για ένα δημοκρατικό και ανθρώπινο σχολείο.

• Η Δήμητρα Κογκίδου είναι καθηγήτρια  και κοσμητόρισσα της Παιδαγωγικής Σχολής του ΑΠΘ 

[1] Βλ. Φ. Πολίτης (2006)  Οι «Ανδρικές Ταυτότητες» στο Σχολείο -Ετεροσεξουαλικότητα, Ομοφυλοφοβία και Μισογυνισμός, Προλογικό Σημείωμα: Δ. Κογκίδου. Θεσσαλονίκη: Επίκεντρο.

[2] Για μια πληρέστερη κατανόηση και ενημέρωση βλ. Εγχειρίδιο Συμβουλευτικής για τη Σεξουαλική Παρενόχληση στο Χώρο Εργασίας (προς εργαζόμενες, εργοδότες και κοινωνικούς φορείς) στην σελίδα της Γραμματείας Ισότητας http://www.isotita.gr/index.php/info/1255